Joachim Lelewel (1786-1861)

Dnia 22 marca minęła kolejna rocznica urodzin Joachima Lelewela - wybitnego historyka, uczonego, polityka i czołowego ideologa demokracji polskiej. W latach 1804-1808 studiował na Uniwersytecie Wileńskim, a w latach 1815-1818 był zastępcą profesora historii na Uniwersytecie Wileńskim. Pracował też jako bibliotekarz w publicznej bibliotece przy uniwersytecie w Warszawie. W 1821 roku uzyskał nominację na katedrę historii w Wilnie, ale w roku 1824 został zwolniony za postępowe poglądy i kontakty z Towarzystwem Filomatów. W latach 1824-1831 przebywał w Warszawie, w 1825 roku wstąpił do Towarzystwa Patriotycznego. Odsunięty od pracy historycznej zaangażował się w życie polityczne. W 1829 roku był posłem z powiatu żelechowskiego, wielką popularność zyskał wystąpieniami w obronie konstytucji i zasad liberalnych. W czasie powstania listopadowego, 30 listopada 1830 roku, wybrano go do Rady Administracyjnej, dwa miesiące później wszedł w skład Rządu Narodowego, nie aprobował jednak jego polityki. Był też prezesem klubu Towarzystwa Patriotycznego. Od października 1831 roku przebywał na emigracji w Paryżu. Dnia 8 grudnia 1831 roku stanął na czele Komitetu Narodowego Polskiego (KNP) i nawiązał kontakt z lewicą francuską. Jego odezwa do Rosjan, nawołująca ich do obalenia caratu, stała się pretekstem dla władz francuskich, które wydaliły z Paryża członków KNP. Lelewel rozpoczął działalność konspiracyjną, nawiązał kontakt z przedstawicielami karbonariuszy i masonerii. Wydalony przez policję francuską, w lipcu 1833 roku osiadł w Brukseli, gdzie podejmował próby zjednoczenia emigracji polskiej wokół programu powstańczego i republikańskiego. W latach 1835-1836 był formalnie kierownikiem Młodej Polski. W 1835 roku zawiązał tajny Związek Dzieci Ludu Polskiego, którego zadaniem było kierowanie agitacją krajową. W 1846 roku wstąpił do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, a w 1847 do Międzynarodowego Towarzystwa Demokratycznego, którego został wiceprezesem. Podczas Wiosny Ludów pozostał bezczynny. Po roku 1849 wycofał się z życia politycznego. Pozostawił ogromny dorobek w dziedzinie historii i jej nauk pomocniczych. Joachim Lelewel zmarł w Paryżu. Został pochowany na cmentarzu Montmartre. Jego prochy zostały przywiezione w 1929 roku na wileńską Rossę w 350 rocznicę Uniwersytetu w Wilnie.

Krótki zarys historii Szkoły Średniej nr 5 (obecnie im. Joachima Lelewela)
Szkolnictwo na Wileńszczyźnie, podobnie jak ziemia wileńska, przeżywało wzloty i upadki. Z losem tej ziemi od wielu dziesięcioleci związana jest historia szkoły. Wileńska “piątka” ma swe początki w roku 1915. Na okupowanej przez Niemcy Litwie władze pozwoliły zakładać szkoły powszechne. Rok szkolny we wrześniu 1915 rozpoczął się więc w kilku szkołach. Wśród nich były dwie polskie: I Męska Szkoła Średnia i II Żeńska. Staraniem Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego i z inicjatywy Komitetu Edukacyjnego szkoły zostały zreformowane i otrzymały statut gimnazjum. Nieco później nadano im imiona: I Męskie Gimnazjum Króla Zygmunta Augusta, II Żeńskie Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej. W okresie międzywojennym Gimnazjum Króla Zygmunta Augusta było jednym z najlepszych. Między innymi ukończył je poeta i noblista Czesław Miłosz oraz inny laureat tej nagrody, naukowiec w zakresie medycyny, podobnie jak Miłosz mieszkający w USA, Andrew Schally. Być może jest to jedyne gimnazjum na świecie, w którym uczyło się aż dwóch przyszłych noblistów. W 1939 roku, gdy Wileńszczyzna należała już do Litwy, szkołę przemianowano na “Wileńskie V Państwowe Gimnazjum dla Chłopców” (Vilniaus V valstybinë berniukø gimnazija), i w ten sposób w nazwie pojawiła się cyfra “pięć”. Rok szkolny 1940-1941 przyniósł następne zmiany spowodowane “przyjęciem” Litwy w skład ZSRR. Do “piątki” doszły dziewczęta z byłego Gimnazjum im. E. Orzeszkowej oraz uczniowie z Gimnazjun im. Lelewel Piotra M. po mojej red. Joachima Lelewela. Szkoła została znów przemianowana i figurowała w spisach jako Wileńska 5 Szkoła Średnia (Vilniaus 5-oji vidurinë mokykla). W czasie wojny niemiecko-radzieckiej szkoła oficjalnie nie funkcjonowała, choć istniały tajne komplety. Odrodzenie “piątki” datuje się na 14 października 1944 roku, kiedy odbyło się pierwsze inauguracyjne posiedzenie Rady Pedagogicznej. Szkoła stała się pierwszym polskim gimnazjum i nazywała “Wileńskie Gimnazjum nr 5” (Vilniaus 5-oji gimnazija). W 1949 roku po kolejnej reformie otrzymała nazwę “Wileńska Szkoła Średnia nr 5” (Vilniaus 5-oji vidurinė mokykla). Ta nazwa obowiązywała do roku 2001. Od roku 1953 szkoła promuje wychowanków w 2 językach: polskim i rosyjskim. Po wojnie szkołę ukończyło 4734 absolwentów (1507 z klas polskich), ponad 200 otrzymało medale i wyróżnienia. Wśród wychowanków jest wielu naukowców, nauczycieli, lekarzy, działaczy kultury. Są też politycy. Spośród nich warto wymienić sygnatariusza Aktu Odrodzenia Niepodległości Litwy Medarda Czobota. Wychowankowie "piątki" wielokrotnie zwyciężali w olimpiadach i konkursach. Dan Poźniak został mistrzem olimpijskim w pięściarstwie. Nauczyciele szkoły przez długi czas pracowali nad nowymi podręcznikami, tłumaczyli je. Przez wiele lat przyszli nauczyciele Wileńszczyzny odbywali w niej praktyki pedagogiczne. Do ważnych wydarzeń w dziejach szkoły należy zaliczyć decyzję Rady Pedagogicznej i Rady Szkoły o nadaniu szkole imienia Zygmunta Augusta w sierpniu 1998 roku. Inicjatywa ta jednak nie zyskała aprobaty władz miejskich. Od 2001 roku ma swego patrona - Joachima Lelewela. Obecnie szkoła, zgodnie z jej tradycją, jest prężną placówką oświatową i pomyślnie realizuje założenia programowe oświaty Litwy.