Symbol litewskiej tolerancji


Symbol litewskiej tolerancji: III Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego, fot. wikipedia.org
III Statut Litewski był niezwykłym dziełem, o którego świetności świadczy najlepiej jego długowieczność oraz zasięg oddziaływania. System praw skodyfikowany na Litwie w 1588 r. obowiązywał aż po 1840 r., przetrwał więc czasy rozbiorów. Był stosowany jako prawo posiłkowe w Koronie i znacząco wpłynął na kształtowanie się rosyjskiego prawodawstwa. Nic więc dziwnego, że uważany jest za jedno z największych osiągnięć litewskich na przestrzeni dziejów. Jest też symbolem tolerancji, która była jedną z najbardziej charakterystycznych cech społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego.
III Statut Litewski powstał w celu obrony praw i wolności obywateli oraz przedstawienie norm, którym mieli być posłuszni także sprawujący władzę. W czasie, gdy tron objął nowy monarcha, Zygmunt III Waza, podejrzewany o tendencje absolutystyczne i chęć ograniczenia praw niekatolików, naród wystąpił jako twórca prawa, któremu także król musiał być posłuszny. Znalazły w nim wyraz nie tylko przekonania o konieczności poszanowania wolności szlacheckich, ale także prawny status ludzi różniących się pod względem religijnym i etnicznym.

Aby zapewnić pokój wśród różniących się w wierze

Wielkie Księstwo Litewskie było państwem wielowyznaniowym, w którym tolerancja religijna miała długie, sięgające jego początków, tradycje. Od przeszło dwóch wieków zamieszkiwali je zgodnie chrześcijanie obrządku łacińskiego i greckiego, muzułmanie, karaimi i żydzi. Wolność religijna była chroniona już w czasach Witolda, który przez wyznawców islamu nazywany był "obrońcą wiary proroka w świecie niewiernych". Czas reformacji nie zachwiał pokojem religijnym na Litwie. Wolność wiary i wyznania znalazły swoje prawne potwierdzenie zarówno w prawie, jak i w życiu codziennym.


Obok wpisania do treści Statutu aktu Konfederacji Warszawskiej z 1573 r. "Pax inter dissidentes in religione" znalazły się w nim także szczegółowe przepisy broniące praw różnych wyznań chrześcijańskich. Tolerancja religijna kazała zrezygnować ze słowa "heretyk", które  w tym czasie oznaczało odstępcę od prawdziwej wiary, a wskazywać jedynie na "rozróżnienie w wierze", bez wydawania sądów o słuszności przekonań. Szczególną ochroną prawną objęto świątynie i kapłanów wszystkich wyznań. Na korzyść protestantów zmieniono normy sporządzania testamentów: od tej pory obecność księdza nie była konieczna dla jego ważności. W prawie dotyczącym spadków uniemożliwiono rodzicom wydziedziczenie dzieci z powodów zmiany wyznania, ograniczono rolę przysięgi jako dowodu. Statut bardzo oględnie potraktował sprawę procesów o czary. Mieli się nimi zajmować, podobnie jak innymi ciężkimi przestępstwami, wojewodowie i starostowie. Bardziej "gorliwi" mieli jednak możliwość posługiwania się, jako pomocniczym, "innym prawem chrześcijańskim", tam, "gdzie by czego w tym statucie nie dostawało". 


Szanujący każdego, jednak zatroskani o obronę własnych interesów: o cudzoziemcach i sąsiadach


Dla twórców statutu ważną sprawą było uchronienie Litwy przed dominacją Korony. Miały temu służyć artykuły statutowe ograniczające możliwość działania w Wielkim Księstwie "cudzoziemców" oraz "sąsiadów". Wiele emocji w Koronie wzbudził artykuł 12 rozdziału III: "Około niedawania Cudzoziemcom dostojeństw i Urzędów wszelakich a przychodniom z inszych Państw i osiadłości nie dawać". Głosił on, że "w tym państwie W. X. L. i we wszystkich ziemiach jemu przysługujących, dostojności duchownych i świeckich, zamków, dworów, gruntów, starostw, dzierżaw, urzędów ziemskich i dworskich, possesyi, albo dzierżawienie i pożywanie, i wieczności żadnych cudzoziemcom i zagraniczniakom, ani sąsiadom tego państwa, dawać nie mamy, ale to wszystko My i potomkowie Nasi, Wielcy Książęta Litewscy dawać powinni tylko Litwie, Rusi, Żmudzi i rodzicom starożytnym i urodzeńcom W. X. L i innych ziem temu Wielkiemu Księstwu należących." Przewidziano także możliwość konfiskaty nieprawnie otrzymanych dóbr. Ziemię na własność można było otrzymać za zasługi dla Litwy, ale tylko w przypadku osoby na stałe osiadłej, która złoży przysięgę lojalności wobec Wielkiego Księstwa Litewskiego, jednak i ona nie miała możliwości otrzymania urzędu. Wyłączenie "sąsiadów" było wyraźnie wymierzone przeciwko szlachcie koronnej, co oczywiście musiało spotkać się ze sprzeciwami tych ostatnich.

Tatarzy rodu zacnego, jak kniaziowie, murzowie i ułanowie i ci, którzy nie są dopuszczeni do wolności szlacheckich

Statut wyróżnił wyraźnie dwie grupy wśród ludności tatarskiej. Byli to: "Tatarzy rodu zacnego, jak kniaziowie, murzowie i ułanowie",  "jeśli bywają na służbach Naszych Hospodarskich, i ziemskich, w rotach albo przy hetmanach naszych i w rejestrach wojskowych są zapisani" oraz "Tatarzy, którzy pod przywilejami im nadanymi nie są dopuszczeni do wolności szlacheckich", czyli "którzy Tatarowie furmaństwem się żywią, i ogrodne rzeczy sprawują, bydłem handlują, i jakimkolwiek rzemiosłem żywność sobie zarabiają". Przynależność do stanu szlacheckiego zależała w przypadku Tatarów jedynie od zajęcia, którym się zajmowali, nie trzeba jej było w żaden inny sposób udowadniać. Niejednokrotnie powodowało to, że Tatarzy woleli cierpieć biedę, niż zająć się pracą, którą uważali za niegodną.

Różnica widoczna była również w prawie karnym. Dotyczyła głowszczyzny, czyli rekompensaty pieniężnej należnej rodzinie ofiary  w przypadku  zabójstwa i nawiązki - czyli rekompensaty, którą sprawca miał zapłacić osobie przez niego zranionej.  W przypadku zabicia Tatara- szlachcica obowiązywała głowszczyzna taka, jak za resztę szlachty Wielkiego Księstwa. Ponadto winny zabójstwa miał przez rok i sześć tygodni siedzieć w wieży, z wyjątkiem osób pochwyconych na miejscu zabójstwa, które miały być karane śmiercią. Za zabójstwo Tatara prostego stanu głowszczyzna i nawiązka były takie, jak w przypadku innych plebejuszy.

Statut uznał Tatarów za ludzi godnych zaufania. W myśl art. 76 rozdz. IV świadkowie dla każdego stanu mają być: "wiary chrześcijańskiej, ludzie dobrzy, wiarygodni i niepodejrzani". Tatarzy, którzy służą w wojsku również byli dopuszczeni do świadectwa na mocy dawnych przywilejów, pomimo różnicy w wierze. Zostali dopuszczeni do przysięgi sądowej na równi z chrześcijanami, przysięgać mieli natomiast według swojego prawa. Tatar pochodzenia szlacheckiego oskarżony o rozbój, a nie pochwycony w trakcie czynu, miał te same prawa do obrony, co reszta szlachty. Wystarczyło, że przedstawił w sądzie dwóch świadków, którzy zaświadczyli by w o jego niewinności i dobrych obyczajach. Prawo widziało więc w Tatarach przede wszystkim szlachtę lub plebejuszy, dopiero potem uwzględniając ich odrębność etniczną i religijną.

Żydzi- między izolacją a asymilacją

Żydzi w Wielkim Księstwie Litewskim nie byli izolowani, mieli prawo osiedlania się i handlu w miastach a ich faktyczna izolacja była wynikiem wyboru i posiadanych przywilejów. W sprawach własnej organizacji mieli autonomię. Nie podlegali radom miejskim, ale też nie wybierali do nich przedstawicieli. W sprawach karnych, nawet dotyczących zabójstwa, o ile ofiara morderstwa nie była chrześcijaninem, jak również w innego rodzaju sporach odpowiadali przed własnym sądownictwem. Jeśli żyd został zamordowany przez szlachcica, szlachcic był karany śmiercią tylko w przypadku, gdy został złapany na gorącym uczynku. Nawiązka za rany dla żyda była natomiast taka sama, jak dla szlachcica.


Statut stawiał jednak wyraźne granice, tam, gdzie chodziło o obronę wolności chrześcijan. Artykuł 9 rozdziału XII dotyczył zarówno Żydów jak i muzułmanów. Głosił, iż: "Żyd, Tatarzyn, każdy Bisurmanin na urząd przełożonym być i chrześcijan w niewoli mieć nie ma". Jeśli by żyd lub muzułmanin kupił chrześcijanina w wieczną niewolę, miał stracić swoje pieniądze a chrześcijanin miał być wolny. Jeśli by kupił chłopa lub niewiastę za wielką sumę pieniędzy, miał iść do urzędu i podać sumę, jaką zapłacił. Jeśli była ona wielka – kupiony miał ją odpracowywać przez 7 lat, jeśli była niewielka – za każdy rok pracownik miał otrzymywać niewielką zapłatę. Oprócz tego właściciel musi zapewnić im utrzymanie. Żydzi i muzułmanie nie mieli też prawa namawiać jeńców ani chłopów zakupionych w niewolę do zmiany religii, nie mogli też dokonywać obrzezania ich dzieci. 


Największe znaczenie miał przywilej dla żydowskich neofitów. W artykule 7 rozdziału XII znalazł się zapis: "A jeśli by któryś Żyd albo Żydówka do Wiary Chrześcijańskiej przystąpili, tedy każda taka osoba i potomstwo ich za Szlachcica poczytani być mają". Wiedząc jak wielkie przywiązywano znaczenie do szlachectwa i z jakim awansem społecznym się ono wiązało, możemy zrozumieć, jak twórcom statutu zależało na asymilacji i przechodzeniu Żydów na chrześcijaństwo. Zmiana religii miała się dokonywać nie za pomocą gróźb i prześladowań, lecz za życzliwą zachętą, czy nawet pewnego rodzaju przekupstwem. Postępowanie to - którego dziś bez wątpienia nie  można określić mianem tolerancji - zdecydowanie wyróżniało się na tle reszty Europie, nękanej przez podziały i fanatyzm. 

Życie codzienne nie było oczywiście pozbawione przejawów nietolerancji. W Wielkim Księstwie Litewskim nie brakowało pogromów i przypadków przemocy zarówno na tle religijnym jak i etnicznym, jednak nie one, lecz właśnie tolerancja, stanowiły normę, gwarantowaną przez prawo. 


III statut Wielkiego Księstwa Litewskiego bez wątpienia niósł w sobie idee nowe, takie jak poszanowanie wolności jednostki i sumienia, zdecydowanie wyprzedzające ducha epoki, w której powstał. W różnorodnym pod względem kulturowym i religijnym kraju wytworzony został system prawny, w którym kwestie etniczne czy religijne nie były przeszkodą w budowaniu państwa. Nie tylko bronił pokoju między chrześcijanami, dawał też przywileje i prawną ochronę niechrześcijanom. Pozostał symbolem historycznej świetności dawnej Litwy, ważnym źródłem dla próbujących poznać funkcjonowanie państwa w czasach największej świetności. Tolerancja i szacunek dla wolności, budząc dziwienie, a czasem wręcz oburzenie przybyszy z innych krajów,  były bez wątpienia ważnymi składnikiemi budującymi jego potęgę. Jesli to prawda, że historia jest nauczycielką życia - można więc mieć nadzieję, że te piękne cechy, zostaną na nowo odkryte. 

Na podstawie: "
Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego (...) bez żadney odmiany, podług wydania wileńskiego, roku 1786", Wilno, 1819.