Pamiątki autentyczności

A jednak, jak twierdzi historyk Mirosław Gajewski, zastępca starosty gminy Bujwidze, znawca i badacz dziejów Wileńszczyzny, nie ma nawet cienia wątpliwości, że jest to autentyczna pamiątka sprzed II wojny światowej.

Wiadomość o odkryciu historycznych pamiątek do szerszego grona mieszkańców starostwa dotarła stosunkowo niedawno, lecz wielu rdzennych mieszkańców Bujwidz, Żwinian, Koniuchów i Ślepiszek wiedziało o nich z dawien dawna. Ba, jakże mieliby nie wiedzieć, skoro tablice wisiały na ich domach niezależnie od zmiany władzy czy procesów ustrojowych, były chronione i pielęgnowane.

– Jedną z takich tabliczek we wsi Koniuchy odkryliśmy, można powiedzieć, przypadkowo – podczas znakowania starych drzew, przeznaczonych do wypiłowania. Tabliczka wisi wysoko, więc nikt jej po prostu nie zauważał. Potem, gdy zaczęliśmy głębiej wnikać w tę sprawę, okazało się, że w gminie zachowała się nie jedna taka tabliczka – wyjaśnia Marian Naruniec, starosty gminy bujwidzkiej.

Niepozorna, poszarzała od deszczu i słońca tablica z dobrze widocznym numerem „25” i nadal czytelnym napisem „Józef Makiewicz” jest umieszczona na pamiętającym dawne czasy drewnianym domku stojącym tuż przy wjeździe do wsi Koniuchy. Niestety, domek od dawna nie jest doglądany, a więc również i farbę, którą wypisano litery nazwiska byłego gospodarza, powoli zaciera czas.


Fot. "Tygodnik Wileńszczyzny"

Na identycznego kształtu tablicę natrafiamy także prawie w samym sercu Bujwidz. Na pięknie utrzymanym domu przy ul. Bažnyčios vel Kościelnej 35 widnieje tablica o następującej treści: „Nr 28 Feliks Czepułkowski”.

– To dom brata, mieszkańca Bujwidz, Medarda Czepułkowskiego. Często widzę, że ktoś tutaj przyjeżdża. Opiekują się tym domem. Czepułkowscy mają ogromny szacunek do zabytków i historii. Na podwórzu rośnie lipa bodajże najgrubsza w całym rejonie wileńskim. Gospodarz sam ją wymierzył. Ma średnicę trzech metrów – śmieje się starosta.

Kolejna stara drewniana tablica zdobi dom Antoniego Bułło we wsi Ślepiszki. Folwark dwóch rodzin Ukryta w lesie wieś Żwiniany, to prawdziwe unikum drewnianej architektury Wileńszczyzny: niemalże stuletnie drewniane domy, spiżarnie i obory, ciągle jeszcze będący w użyciu żuraw... Jeden z sześciu znajdujących się tutaj domów, z numerem 2, jak wskazuje drewniana tablica, zawieszona na węgle budowli, przed wojną była własnością Sylwestra Łukszy.


Fot. "Tygodnik Wileńszczyzny"

– Na naszym domu też był taki napis – mówi Regina Łuksza. – Ale rodzina zrobiła remont i zdjęła tablicę. Nie wiem, może gdzieś na strychu leży po dziś dzień. Sama nie dam rady jej odnaleźć – mówi 79-letnia kobieta.

– Dzisiaj dom Sylwestra Łukszy należy do jego wnuczki. Mąż wnuczki, Vygis Mikulenas, tę zabytkową tablicę trochę odnowił, pisakiem oprowadził kontury liter. Latem Żwiniany pulsują życiem. Teraz, jesienią, jest tu spokojnie i smutno – stwierdza Halina Kardzis, emerytowana nauczycielka.

Pani Halina urodziła się i wyrosła w Żwinianach. Swą rodzinną wieś opuszczała tylko na czas studiów pedagogicznych oraz niedługi okres pracy w rejonie ignalińskim. Zna tutaj każdą piędź ziemi, każdy zakątek. Doskonale też pamięta historię rodzinnej wsi.

– Był to folwark, zamieszkany przez dwie rodziny: Kardzisów i Łukszów. Mój ojciec z bratem i czterech braci Łukszów w 1914 roku kupili u dawnej właścicielki Żwinian Wiery Dostojczuk po 50 ha ziemi. Wybudowali tutaj domy. Mój rodzicielski dom został wybudowany w latach 1924-1925 – z nostalgią wspomina rdzenna mieszkanka Żwinian. Niestety, los nie był przychylny dla krewnych pani Haliny.

Żeby „bogacze” nie przeszkadzali w tworzeniu kołchozów, stryj pani Haliny i jego rodzina zostali wywiezieni na Sybir. Spędzili tam 5 lat, a jak tylko pojawiła się możliwość, znowu wrócili do swego rodzinnego gniazda w Żwinianach.

Dzisiaj po sąsiedzku z Haliną Kardzis w Żwinianach na stale mieszkają jej stryjeczne siostry Irena i Maria Kardzis. Brat wyjechał do Polski, stryjeczna siostra Stanisława mieszka w Wilnie.

– Chociaż od tamtych czasów wiele wody upłynęło w Żwinianach nadal się rozmawia wyłącznie po polsku. Nasz sąsiad Litwin także nauczył się języka polskiego – podsumowuje pani Halina.

Tajemnice spichrza

Opowiadając o historii swojej rodziny, nierozłącznie związanej ze Żwinianami pani Halina napomknęła m.in. o tym, że dawniej również i wjazd do Żwinian znakowała tablica. Polski napis „FOLWARK ŻWINIANY” wykaligrafowany czarnymi literami widniał na niebieskim tle i był umieszczony na białym słupie.

Fot. "Tygodnik Wileńszczyzny"

– Pewnego razu szukając tej właśnie tablicy w moim spichrzu nasz sąsiad Mikulenas dokonał innego odkrycia. Znalazł dwie deski z dwustronnym napisem „NOTALINO –kl.” i „BEZDANY – kl.”. Prawdopodobnie były to dawniejsze kierunkowskazy – pokazuje niedawno odnalezione skarby Halina Kardzis, mówiąc, że sąsiad tę historię wziął głęboko do serca. Obiecał, że kiedyś przy wjeździe do Żwinian ustawi nową tablicę z takim samym napisem.

Teraźniejszość pisze nową historię

Odkrycie zabytkowych tablic w gminie bujwidzkiej poniekąd zbiegło się ze wzmożonym zainteresowaniem kwestią polskiego nazewnictwa na Wileńszczyźnie. Tablice, którym poświęcamy ten materiał, przetrwały okupację niemiecką, czasy terroru sowieckiego. Dzisiaj w wolnym kraju są jedynie niemym, ale jakże wymownym argumentem autochtonicznej ludności polskiej, która w gminie bujwidzkiej stanowi 90 proc. mieszkańców. Jako własność prywatna i spuścizna historyczna powinny być chronione przez prawo.

Podobną ochroną powinny być objęte także dwujęzyczne tabliczki z nazwami ulic w poszczególnych miejscowościach Wileńszczyzny, umieszczone na prywatnych domach mieszkańców, które po upływie lat także przejdą do historii.

Jednakże zamiast prawnej ochrony ludzie żyją w poczuciu niepewności, czy za tę naturalną potrzebę do wyrażania swojej bytności w tym właśnie miejscu i czasie nie zostaną ukarani.

W Bujwidzach jest obecnie około 20 domów, na których obok tablic z nazwą ulicy w języku państwowym wisi również tabliczka w języku polskim: św. Jerzego, Szkolna, Górna, Dworska, Kościelna…

– Tradycyjne nazwy miejscowości zostały przetłumaczone na język litewski. Starzy ludzie nieraz głowią się, co oznaczają nowe nazwy i gdzie się znajdują te wsie. Na przykład, niedaleko Bujwidz znajduje się wieś Dolna. Oficjalna jej nazwa brzmi Pakalniu. No i któż by mógł wiedzieć, że chodzi o jedno i to samo? – rozważał Mirosław Gajewski.

Odnalezione w gminie bujwidzkiej tablice są nie tylko pamiątką po dziadkach, ale przede wszystkim świadectwem ciągłości trwania ludzi w tym samym miejscu w zmieniającej się rzeczywistości.