Kinga Geben. Język naszej telewizji

W języku polskim poza granicami kraju istnieje odmiana standardowa i odmiana mieszana: kulturalna i regionalno-gwarowa. Odmiana standardowa ma ograniczony zasięg społeczny, posługuje się nią nieznaczny procent osób z warstwy inteligencji, zwłaszcza inteligencji humanistycznej.

Piętnastominutowy program w litewskiej telewizji państwowej, „Album Wileńskie”, jest emitowany raz w tygodniu. W obecnym kształcie istnieje od 2002 roku, jest realizowany przez młodych prezenterów wykształconych w Polsce, mówi o aktualnych sprawach Polaków na Litwie oraz szerzy na Wileńszczyźnie standardową odmianę języka polskiego i nowy typ komunikacji, który jest wzorowany na nowoczesnych programach informacyjnych telewizji polskiej.
Wszystkie analizowane w artykule przykłady pochodzą z wyemitowanych w telewizji w programie „Album Wileńskie” wypowiedzi dziennikarzy, działaczy politycznych i społeczno-kulturalnych, dyrektorów szkół, nauczycieli. Od 2010 roku archiwum audycji możemy oglądać na stronie http://www.wilnoteka.lt
Słowa wypowiadane w programie „Album Wileńskie” zyskują nową moc trwałego oddziaływania.

Analizą objęto głównie wypowiedzi w sytuacjach oficjalnych. Wypowiedź oficjalna – to wypowiedź publiczna, w której między nadawcą i odbiorcą nie istnieje więź prywatna. Język wywiadów telewizyjnych należy do takiej właśnie odmiany mówionej realizowanej w sytuacji oficjalnej. Oficjalność wypowiedzi wpływa na dobór odpowiednich środków językowo-stylistycznych.

W mediach coraz częściej obserwujemy środki stylistyczno-językowe niewłaściwe dla oficjalnej formy wypowiedzi o funkcji informacyjnej. Informacja łączy się z konwencją humoru i zabawy z odbiorcą komunikatu, pojawiają się w niej wyrazy potoczne, skrótowe. Potoczność, ekspresja i niestosowanie etykiety językowej znamionują także styl mówienia o polityce i stanowią niewątpliwie oznaki zmiany kultury komunikowania się.

Słownictwo w wersji standardowej języka polskiego na Wileńszczyźnie ma wiele innowacji frazeologicznych (wielowyrazowych) dotyczących sfery zjawisk społeczno-ekonomicznych. Nowy system finansowania szkół warunkował pojawienie się nazwy środków przeznaczonych na edukację jednego ucznia: koszyk ucznia z lit. mokinio krepšelis (np. koszyk ucznia w szkołach mniejszości narodowych jest tylko o 10% większy niż w szkołach litewskich), powstał wraz z nią wyraz o nowym znaczeniu, tzw. neosemantyzm – koszyczek (np. potrzebny jest dużo większy koszyczek, bo mamy dużo więcej dzieci) oraz przymiotnik: koszyczkowy. Przykłady: koszyczkowa pula pieniężna: mamy pulę pieniężną koszyczkową rozdzielić takim to sposobem, przesuwając więcej niż dziesięć procent; koszyczkowe finansowanie: w szkołach jest finansowanie koszyczkowe; koszyczkowe środki: jak wykorzystane te środki koszyczkowe, koszykowa zasada: szkoły polskie na Litwie są finansowane według zasady koszyczkowej).

Obecna w systemie oświaty litewskiej szkoła początkowa (lit. pradinė mokykla, ros. начальная школа) warunkuje pojawienie się jednowyrazowej nazwy – początkówka (np. reorganizacja szkoły ośmioletniej do początkówki). Szkoła, którą finansuje powiat, zyskała nazwę powiatówka (np. istnieje podobno też gdzieś około tego szkół tzw. powiatówek, którym założyciel jest powiat). Taka dowolność w tworzeniu nazw może prowadzić do złagodzenia kryteriów poprawności słowotwórczej w języku polskim na Litwie.
Ujawnia się również tendencja do internacjonalizacji leksyki: umacnia się obecność tych zapożyczeń i replik z języka rosyjskiego bądź litewskiego, które należą do klasy internacjonalizmów, np. bakalaur ‘bakałarz’ (np. niedobry bakalaur, który nie chce zostać magistrem), metodysta ‘metodyk’ (np. konkretna liczba nauczycieli ekspertów, metodystów; jeżeli dotyczy metodystów, nie jest to liczba mała). Kalka semantyczna metodysta z rosyjskiego методист jest znana od dawna w opracowaniach języka polskiego na Litwie. Wyraz audyt ‘kontrola’ (np. teraz, dla ciekawości, w styczniu miesiącu był przeprowadzony audyt, audyt, jak wykorzystane te środki finansowe) pochodzi z lit. auditas lub ros. аудит. Szansę zadomowienia mają w języku takie wyrazy, jak: eurobus, infolinia, impeachment, konsulting, dumping, tak jak zadomowiły się wyrazy weekend i dealer. Wejście do normy językowej takich wyrazów pociągałoby za sobą wprowadzenie do systemu słowotwórczego przedrostków typu: euro-, info- i przyrostku -ing. Innowacjami słowotwórczymi w programach informacyjnych i publicystycznych posłużono się świadomie w konwencji połączenia informacji z żartem: np. kurierowiec ‘pracownik „Kuriera Wileńskiego” (np. na zakończenie wizyty kurierowcy wyciągnęli dwumetrową wileńską palmę); eurobus (np. przemierzający Litwę w ramach kampanii informacyjnej eurobus zawitał także na Wileńszczyznę). Mogły wystąpić też nieświadome repliki z języka rosyjskiego lub litewskiego, np. pierwszokolejny ‘pierwszorzędny’ (np. ta potrzeba jest pierwszokolejna, remonty i zaniedbanie tych budynków z ros. первоочередная), ponadprodukcja ‘nadprodukcja’ (np. Unia Europejska ma ponadprodukcję produktów spożywczych) z ros. сверх-, co oznacza ‘nad-; ponad-’.

Nowym zjawiskiem stają się cytaty z języka litewskiego. Ujawniły się one w tekście jako wynik trudności językowych mówiącego, czasem zaś jako wyraz troski o podanie nazwy dokładniej, w mniemaniu mówiącego, identyfikującej desygnat, np.: specifinių kalbinių poreikių regionai ‘tereny o szczególnych potrzebach językowych’(np. powstaje takie pojęcie jak specifinių kalbinių poreikių regionai).

Następuje neutralizacja nacechowania stylistycznego i ekspresywnego w słownictwie współczesnej polszczyzny w Polsce i na Wileńszczyźnie. Przytoczę przykłady ekspresywnie zmodyfikowanych frazeologizmów: gazeta stanęła mocno na obie nogi; kasza manna z nieba nie sypnie; wyłażą te sprawy teraz na górę; wszyscy rzucili się leczyć chorą szkołę, aby jak to się mówi, nie zaleczyli na śmierć. Takie innowacje wiążą się z coraz powszechniejszą w mediach tendencją udramatycznienia przekazu po to, by przykuć uwagę odbiorcy. Innego typu są innowacje frazeologiczne powstałe na skutek kontaminacji frazeologicznej: Pan Bóg nie pomoże ‘Święty Boże nie pomoże’; postawić wszystkie kropki na i ‘postawić kropkę nad i’.

Sygnalizowane przez badaczy upotocznienie się języka mediów w Polsce zachodzi również, choć mniej intensywnie, na Wileńszczyźnie. Swoboda zachowań językowych jest sygnałem nowoczesności i wzorowania się na język mediów łączących informację z rozrywką: gdyby kto nam sypnął (pieniądze) ‘dał pieniądze, udzielił środków’, właściwie wszystko upiera się o ten pieniążek ‘finansowanie’; teatry niczym szczególnym nie zabłysły ‘nie zainteresowały’; ludzie mają już dość folkloru ‘przestają słuchać, oglądać’; poprzednie władze okręgu nie przykładały się ‘nie starały się’. Swoboda zachowań językowych ujawnia się też w twórczym modyfikowaniu przysłów. Ma to na celu zwiększenie atrakcyjności dyskursu, np.: skoro więc góra nie przyszła do Mahometa, to Mahomet pojechał do Białegostoku ‘nie przyszła góra do Mahometa, przyszedł Mahomet do góry’. Użycie wyrazów potocznych w mediach przynosi neutralizację nacechowania potocznego części słownictwa w systemie języka.

W analizowanej odmianie opracowanej polszczyzny na Wileńszczyźnie zachodzą procesy podobne do obserwowanych w języku ogólnopolskim (pojawiają się nazwy nowych zjawisk z dziedziny ekonomii, polityki, oświaty i kultury, nadaje się słowom nowe odcienie znaczeniowe oraz wprowadza się nowoczesny zachodni typ komunikacji medialnej), jednak specyfika języka polskiego na Litwie pozwala zauważyć cechy szczególne. Są tworzone nowe wyrazy odpowiadające litewskim realiom oraz ujawniają się nowe zapożyczenia zarówno z języka litewskiego, jak i rosyjskiego.
.