Bronisław Piłsudski - zapomniany brat Marszałka

Wystawa "Bronisław Piłsudski. 1866-1918" została przygotowana przez Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem z okazji obchodzonej w 2016 r. 150. rocznicy urodzin Bronisława Piłsudskiego - zesłańca, wybitnego naukowca, badacza i muzealnika. Wileńska odsłona wystawy to inicjatywa Instytutu Polskiego w Wilnie oraz efekt współpracy z Litewskim Muzeum Sztuki oraz Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem. Projekt organizowany jest w ramach obchodów 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości.

Wystawa w Wilnie została podzielona na trzy bloki tematyczne: "Kolekcja etnograficzna Bronisława Piłsudskiego w Muzeum Tatrzańskim", "Wśród Ajnów" oraz "Zakopiańskie lata Bronisława Piłsudskiego (1906-1914)". Wśród eksponatów znajdziemy m.in. oryginalny strój ajnuski, fotografie, dokumenty rękopiśmienne, nagrania, materiał filmowy - w tym dokumenty do tej pory niepublikowane.

Widzowie będą mogli zobaczyć także niezwykły portret Bronisława namalowany w 1912 roku w Zakopanem przez litewskiego malarza Adomasa Varnasa. Portret powstał w czasie, kiedy Bronisław Piłsudski przebywał w Zakopanem po powrocie z kilkunastoletniego zesłania na Sachalin. Po zakończeniu I wojny światowej obraz został przewieziony do Warszawy i stał się własnością Józefa Piłsudskiego. W czerwcu 1923 r. Komitet Żołnierza Polskiego przekazał Marszałkowi Dworek "Milusin" w Sulejówku, w którym swoje miejsce znalazł także portret Bronisława i tam znajdował się do 1947 r. Wtedy, na skutek odgórnej decyzji Ministerstwa Obrony Narodowej, wyposażenie z domu Aleksandry i Józefa Piłsudskich wywiezione zostało w nieznane miejsce. Obraz przez wiele lat uważany był za zagubiony. Został niedawno odnaleziony w Ośrodku Reprezentacyjnym Ministerstwa Obrony Narodowej, gdzie figurował jako "Portret starca w kimonie".

Goście wystawy będą mogli obejrzeć także film "Piłsudski Bronisław: zesłaniec, etnograf, bohater" (2017) w reżyserii Waldemara Czechowskiego. Będzie to litewska premiera filmu.

"Cieszę się, że z inicjatywy Instytutu Polskiego ta niezwykła wystawa pojawi się w Wilnie. Mam nadzieję, że pozwoli ona przybliżyć Litwinom i Polakom postać Bronisława Piłsudskiego, wybitnego naukowca, zesłańca, muzealnika, wielkiego patrioty. Słysząc nazwisko Piłsudski, nasze skojarzenia automatycznie kierują się ku Józefowi. Chcemy przywrócić pamięć o Bronisławie, urodzonemu w Zułowie synu tej ziemi, do dyskursu historyków, naukowców, ale także przypomnieć o nim nauczycielom, uczniom. Chcemy też, niejako "oswoić" Litwinów z nazwiskiem Piłsudski, pokazując, że obaj bracia wnieśli ogromny wkład nie tylko w politykę, ale także w rozwój nauki. Wystawą o Bronisławie Piłsudskim rozpoczynamy oficjalnie cykl wydarzeń poświęconych obchodom 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości" - powiedział dyrektor Instytutu Polskiego w Wilnie Marcin Łapczyński.

Bronisław Piłsudski urodził się 21 października 1866 r. w Zułowie, spędził tam siedem pierwszych lat swojego życia. W 1874 r., kiedy dworek Piłsudskich spłonął, rodzina przeniosła się do Wilna. Jako uczeń wileńskiego gimnazjum był jednym z założycieli kółka samokształceniowego "Spójnia", którego zadaniem było odkłamywanie historii Polski cenzurowanej przez władze edukacyjne. W 1886 r. Bronisław Piłsudski rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie w Petersburgu. Na studiach poznał Aleksandra Uljanowa (starszego brata Włodzimierza Lenina), który namówił go do działalności w tajnym stowarzyszeniu Wola Ludu (Narodnaja Wola) - wrogiej caratowi, silnie lewicującej organizacji rewolucjonistów rosyjskich. Już rok później Bronisław został aresztowany i oskarżony o przygotowywanie zamachu na życie cara Aleksandra III. Wraz z innymi spiskowcami został skazany na karę śmierci, która kosztem bardzo wysokich kar pieniężnych została zamieniona na 15 lat ciężkich prac i zsyłkę na wyspę Sachalin. Początkowo został skierowany do pracy przy wyrębie lasu, ale wkrótce został przeniesiony do kancelarii policyjnej, gdzie wypełniał dokumenty kolonii karnej. 

Wkrótce zyskał sobie sympatię i zaufanie strażników. Dzięki temu mógł zamieszkać w pobliskiej osadzie i dorabiać jako nauczyciel. Podczas niedzielnych wędrówek odkrył, że okolicę zamieszkują także rdzenni mieszkańcy tej ziemi - lud Giljaków, przez Rosjan nazywanych Niwchami. Ich styl życia, kultura i religia urzekły młodego zesłańca. Wkrótce zdał sobie sprawę, że ich niezwykle ciekawe tradycje i sposób życia są kompletnie nieznane Europejczykom. Coraz częściej odwiedzał osady rdzennych mieszkańców Sachalina, sporządzając liczne notatki opisujące ich zwyczaje, folklor i obrzędy. Jego początkowe zainteresowanie przerodziło się w fascynację. Mimo oficjalnego statusu zesłańca Bronisław Piłsudski zaczął być traktowany jak naukowiec, któremu należało pomagać w jego cennej pracy nad kulturą ludności tubylczej.

Już dwa lata po przyjeździe na Sachalin stał się osobą cenioną i szanowaną wśród lokalnej rosyjskiej i polskiej śmietanki towarzyskiej. Jego prace o charakterze kulturoznawczym oraz badania meteorologiczne cieszyły się takim uznaniem, że wkrótce zaczął otrzymywać coraz liczniejsze zlecenia z biura gubernatora Sachalina. W 1889 r. polecono mu przeprowadzenie obserwacji meteorologicznych w okolicach wsi Rykowskoje oraz napisanie pracy na temat klimatu panującego na wyspie. Uznano ją za tak dobrą i wartościową z punktu widzenia metodologii naukowej, że wkrótce poproszono polskiego zesłańca o zbudowanie bardzo nowoczesnej jak na tamte czasy stacji meteorologicznej w południowej części Sachalina.

W 1897 r., po dziesięciu latach zsyłki na Sachalinie Bronisław Piłsudski został zwolniony z odbywania reszty kary. Była to nagroda za szczególne zasługi dla rozwoju rosyjskiej nauki, w tym za opracowaną rok wcześniej bardzo szczegółową pracę meteorologiczną, napisaną w czasie obserwacji prowadzonych na południu wyspy, w okolicach wsi Gałkino. Tam też po raz pierwszy bardziej bezpośrednio zainteresował się kulturą Ajnów, która stała się jego fascynacją do końca życia. Już jako wolny człowiek Bronisław Piłsudski postanowił się osiedlić w ajnuskiej osadzie o nazwie Ai w południowej części Sachalina, gdzie wziął ślub z krewną ajnuskiego wodza Kimury Bafunke o imieniu Shinhinchou. Owocem tego związku był syn Sukezo i córka Kyou. Potomkowie rodziny Piłsudskich, w tym stryjeczne wnuki marszałka Józefa Piłsudskiego, żyją do dzisiaj w Japonii. W Yokohamie mieszka wnuk Bronisława Piłsudskiego - Kazuyasu Kimura, który ma trzy córki.

W 1904 r. wraz z polskim pisarzem, podróżnikiem i byłym zesłańcem Wacławem Kajetanem Sieroszewskim wyjechał na wyspę Hokkaido. Nie sposób przecenić ogromnego znaczenia tej ekspedycji dla badań nad unikalną i endemiczną kulturą Ajnów. Ciekawostką jest, że obaj polscy badacze zastosowali niezwykle nowoczesne, jak na owe czasy, pomoce naukowe. Przywieźli ze sobą sprowadzony ze Stanów Zjednoczonych najnowocześniejszy wówczas fonogram Thomasa Edisona, za pomocą którego nagrali na 100 woskowych wałkach rozmowy i śpiewy ludności tubylczej. Dzięki temu do naszych czasów zachował się zapis języka tego ludu sprzed 100 lat. Piłsudski wykonał także 300 zdjęć, które stanowią dzisiaj unikalne świadectwo historyczne. Jego wałki z nagraniami języka Ajnów szczęśliwie przechowały się do dzisiaj.
W 1904 r. Sieroszewski powrócił przez Koreę, Chiny, Cejlon i Egipt do Warszawy, Piłsudski zaś zajął się porządkowaniem dokumentacji fotograficznej i zgromadzonych eksponatów. Rok później wybuchła jednak wojna japońsko-rosyjska, która dała Bronisławowi Piłsudskiemu okazję, aby wyjechać z Sachalina do Japonii. Wiedział doskonale, że prawdopodobnie już nigdy nie zobaczy swojej ajnuskiej rodziny. Zdawał też sobie sprawę, że zgodnie z tradycją Ajnów taka ucieczka mężczyzny od rodziny okryje jego żonę hańbą. Nie miał jednak innego wyjścia. Po 27 latach życia na zesłaniu nadarzyła się okazja na powrót do ojczyzny. Podróżując przez Stany Zjednoczone i Europę Zachodnią, dotarł w 1906 r. do Galicji. Z początku zamieszkał w Krakowie, ale przyzwyczajenie do rustykalnego stylu życia zdecydowało o osiedleniu się w Zakopanem, gdzie m.in. współpracował z Muzeum Tatrzańskim, które także współtworzył.

W 1917 r. wyjechał do Szwajcarii, gdzie aktywnie włączył się w działalność polskich środowisk niepodległościowych. Pod koniec 1917 r. wyjechał do Paryża. Tam zakończyła się jego ziemska wędrówka. 17 maja 1918 r. jego ciało znaleziono na brzegu Sekwany. Śledztwo wskazywało na samobójstwo jako przyczynę śmierci.

Uroczyste otwarcie wystawy "Bronisław Piłsudski. 1866-1918" odbędzie się w czwartek, 16 listopada o godz. 18.00 w Muzeum Pałacu Radziwiłłów (Litewskie Muzeum Sztuki, ul. Vilniaus 24). Wystawę będzie można oglądać do 25 lutego 2018 r. 

Na podstawie: Instytut Polski w Wilnie, rp.pl, histmag.org