Podbrodzie i okolice - Wirtualna Wileńszczyzna

MIEJSCE

Okolice Podbrodzia i Święcian (północno-wschodnia Wileńszczyzna) do 1939 roku w powiecie święciańskim województwa wileńskiego, należącym wówczas do Polski, obecnie przeciętym granicą litewsko-białoruską: część zachodnia dawnego powiatu to dzisiejsze rejony święciański i ignaliński na Litwie, część wschodnia to głównie rejon ostrowiecki na Białorusi.

W słoneczny wrześniowy dzień 1998 roku, po trzydniowym maratonie zwiedzania Wilna, po raz pierwszy docieram w te okolice, autobusem i autostopem na jeden dzień. Zapamiętane migawki: kościół w Święcianach, kończy się remont (podłoga pachnąca świeżym drewnem), zarośnięty cmentarz żydowski w jesiennych kolorach, autobus odjeżdżający ze Święcian do Hoduciszek (nie mogę jechać, bo nie zdążę na autobus do Podbrodzia), nurtujące pytanie: gdzie ten dworek napoleoński (nikt z zapytanych nie wie, a przecież miał to być główny punkt programu). Później Powiewiórka z tablicą informacyjną po polsku przed wejściem do kościoła, autostopem z Podbrodzia do Ornian (ciężarówką nadleśnictwa wyładowaną drewnem), w pałacu Tyszkiewiczów jeszcze działa poczta i szkoła, powrót z Ornian też autostopem, ze starszym panem, również stareńkim Moskwiczem, w Podbrodziu zdziwienie na moje pytanie o jakąś pocztówkę z widokiem miasteczka, stara cerkiew zamieniona na kościół, sypiąca się dawna karczma, rozmowa na przystanku autobusowym ze starszą panią. W miasteczku spokój i cisza, nie wiem jeszcze nic (nawet tego, że w tych okolicach - gminach Podbrodzie i Maguny - Polacy stanowią ponad 80% ogółu ludności), ale wrażenie, że od 1939 roku nie było tu żadnego turysty, ani tym bardziej krajoznawcy, urasta do rangi pewności - jestem na nieodkrytym, albo raczej zapomnianym terenie. Tego samego dnia wracam z Wilna do Warszawy, w autobusie obok mnie siada nieznajoma dziewczyna, to moja przyszła żona - Inesa, pochodzi z okolic Podbrodzia, jedzie na studia do Polski (obecnie doktor nauk humanistycznych i wykładowca literatury litewskiej i polskiej na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego). W następnych latach przyjeżdżam coraz częściej, z początku pociągiem i autobusem do Wilna z przesiadką na pociąg do Podbrodzia, potem samochodem z Warszawy od razu w święciańskie. Razem z żoną odwiedzam rodzinę, przy okazji, jako krajoznawca i historyk z zamiłowania, odkrywam coraz więcej miejsc niesamowitych, pięknych, o bogatej historii, lecz zapomnianych, niedostrzeganych, niedocenianych lub trudno dostępnych, fotografuję zabytki, krajobrazy, miejsca historyczne, notuję relacje mieszkańców, jest tego coraz więcej. Jak to wszystko ocalić od zapomnienia?

IDEA I LUDZIE

W 2005 roku zaczęliśmy z żoną poszukiwać i gromadzić materiały o tematyce historyczno-krajoznawczej związane z okolicami Podbrodzia i Święcian, głównie fotografie, pocztówki, dokumenty i mapy, ale także wyszukiwać różnego rodzaju publikacje w bibliotekach polskich i litewskich. W Internecie nie było wówczas rzetelnych materiałów na temat zabytków i historii tych miejsc, jedynie fragmentaryczne wspomnienia i skąpe relacje historyczne, podobnie rzecz się miała ze starymi czy współczesnymi fotografiami. Czuliśmy się jak pionierzy, przecierający szlak na „dziewiczym” terenie. W 2006 roku powstała idea digitalizacji naszych prywatnych zbiorów i udostępnienia zebranych informacji w Internecie, na specjalnie założonym przez nas portalu internetowym. W lipcu 2006 roku ruszyła nasza pierwsza strona internetowa. Postanowiliśmy, że nasz projekt będzie działać na zasadzie non profit (bez zysku), że robimy go wraz żoną tylko we dwójkę, za własne pieniądze, w tym także przeznaczamy prywatne fundusze na zakup archiwalnych fotografii, map, dokumentów, które nabywamy na aukcjach antykwarycznych i internetowych, a następnie włączamy do naszej kolekcji i prezentujemy na stronie (kolekcja ta stanowi obecnie podstawę materiałów prezentowanych na portalu „Podbrodzie i okolice -Wirtualna Wileńszczyzna”). Korzystanie ze strony jest darmowe, podobnie jak wykorzystywanie zamieszczonych tam materiałów dla użytku prywatnego, pod warunkiem jednak, że wyrazimy na to zgodę. W 2009 roku stworzyliśmy bardziej rozbudowany portal www.podbrodzie.info.pl, który działa do dziś.

Zaczynaliśmy sami, ale każda idea bez wsparcia innych ludzi ma niewielkie szanse powodzenia. Prawie natychmiast odezwali się pierwsi goście naszej strony-Internauci i wkrótce faktycznie zostaliśmy „zasypani” listami (e-mailami); pytano dosłownie o wszystko: wybrane zdarzenia z historii i współczesności, krewnych, miejscowości, badania genealogiczne, ktoś szukał jakiejś ulicy, kto inny domu dziadków, jeszcze inny grobu przyjaciela. Pisali repatrianci, zesłańcy i ich potomkowie, miejscowi Polacy, Litwini, potomkowie oficerów i żołnierzy Wojska Polskiego i Armii Krajowej, potomkowie rodzin ziemiańskich, a także potomkowie Żydów ocalałych z Holokaustu. Jednocześnie zaczęły do nas napływać (w formie skanów) materiały ikonograficzne z prywatnych kolekcji, często rodzinnych (domowych) zbiorów. Nadesłane materiały, wciąż uzupełniane, stanowią istotną część naszego projektu - publikując je, zawsze dodajemy informację, kto jest autorem danego zdjęcia lub z czyich zbiorów pochodzi, chyba, że autor (bądź właściciel) sobie tego nie życzy. Zastrzegamy sobie jedynie prawo wyboru nadesłanego materiału, jak również edycji i uzupełniania opisów poszczególnych zdjęć. Wielu Internautów przyłączyło się do naszego projektu: są to ludzie właściwie z całego świata, różnych narodowości i wyznań, od Rosji, poprzez Europę (Litwa, Polska, Niemcy, Francja, Wielka Brytania), aż po Kanadę, USA, RPA i Australię; wszystkich łączy jednak pochodzenie lub związek emocjonalny z okolicami Podbrodzia i Święcian. Ludzie ci bardzo dużo wnieśli do naszej pracy, zarówno materiałów archiwalnych i współczesnych, ale też radości i emocji i to właśnie dzięki gościom, chcącym bezinteresownie przyłączyć się do projektu, ludziom, którzy jeszcze pamiętają i chcą nam pomagać, portal www.podbrodzie.info.pl rozwija się i wzbogaca. Niestety, często starsze osoby nie mają bądź nie potrafią obsługiwać komputera i Internetu, czasem przypadkiem zobaczą stronę, bo np. wnuczek przyszedł z komputerem i pokazał babci jak działa. Pewna starsza pani zobaczyła naszą stronę będąc u krewnego na jakiejś uroczystości rodzinnej  - potem zwykłą pocztą przesłała nam zdjęcia do zeskanowania, które następnie, po zeskanowaniu, również odesłaliśmy jej tą samą drogą. Zdarzały się nieraz sytuacje, kiedy rodziny, rozdzielone przez II wojnę światową i powojenne migracje, odnalazły swoich krewnych na zdjęciach zamieszczonych na naszej stronie internetowej, a nawet na nowo nawiązały ze sobą kontakty. Osobno należy podkreślić zaangażowanie miejscowych entuzjastów z Wileńszczyzny - w naszych peregrynacjach po dawnym powiecie święciańskim spotkaliśmy się z pasjonatami, dzięki którym mogliśmy dotrzeć w zupełnie nieznane miejsca regionu, odkryć ich atrakcyjność i pokazać historię.

PROJEKT

Portal internetowy www.podbrodzie.info.pl jest projektem historyczno-krajoznawczym o charakterze edukacyjnym, którego podstawowymi założeniami są:
1) gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie informacji historyczno-krajoznawczych na temat północno-wschodniej części Wileńszczyzny (dawny powiat święciański);
2) prezentacja i charakterystyka istniejących zabytków, ciekawych miejsc, atrakcyjnych z punktu widzenia historycznego, krajoznawczego i turystycznego;
3) prezentacja i charakterystyka utraconego i zapomnianego dziedzictwa kulturowego regionu;
4) przedstawianie i propagowanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych północno-wschodniej Wileńszczyzny;
5) pogłębianie identyfikacji mieszkańców regionu z dziedzictwem historycznym Wileńszczyzny, wzmacnianie poczucia wspólnoty poprzez ukazywanie bogactwa kultury wielonarodowego pogranicza i współpracę z miejscowymi oraz zagranicznymi entuzjastami historii i kultury regionu.

Informacje, zamieszczone na obecnie działającej stronie www.podbrodzie.info.pl (strona działa także pod adresem www.podbrodzie.pl) stanowią wynik naszych badań terenowych dotyczących aktualnego stanu zachowania wielu lokalnych zabytków, a także spisywanych na miejscu relacji mieszkańców, jak również analizy dostępnych źródeł historycznych (publikacji książkowych, dokumentów, opracowań historycznych i turystycznych, artykułów prasowych, map itp., których listę zamieszczamy na portalu). W dążeniu do obiektywności przekazu korzystamy ze źródeł wielojęzycznych: polskich, litewskich, rosyjskich, białoruskich, angielskich i niemieckich. Opis miejscowości przedstawiony został w postaci propozycji tras turystycznych (po polsku i angielsku), uzupełnionych galeriami: fotografii współczesnych wykonanych przez nas w latach 1998-2012, fotografii z lat 1945-1990 i 1939-1945 oraz starych pocztówek i fotografii do 1939 roku (własnych i udostępnionych przez czytelników-gości odwiedzających naszą stronę). Dodatkowo na naszej stronie znaleźć można galerie tematyczne: „Dokumenty”, gdzie prezentujemy dokumenty z l. 1780-1980, „Dawniej i dziś” - galeria pokazująca upływ czasu i zmiany poszczególnych miejsc i zabytków, „Genealogia święciańska”, m.in. z zeskanowanymi księgami parafialnymi z XVIII, XIX i XX wieków, „Znani i zasłużeni obywatele powiatu święciańskiego”, „Zułów na starej fotografii 1935-1939” oraz fotoreportaże na temat wybranych lokalnych zabytków historycznych. Zamieściliśmy również zeskanowane niemieckie i polskie wojskowe mapy tych terenów z lat 1917-1937, rosyjskie mapy z XVIII i XIX wieków oraz z lat 1913-1915, radzieckie mapy wojskowe z lat 1984-1986, a także fragment litewskiej współczesnej mapy, co umożliwia naszym gościom lepszą orientację w terenie i odnalezienie poszczególnych miejscowości. Umieszczona na portalu „Księga gości” stanowi forum wymiany myśli i wiadomości na temat historii, a także życia współczesnego regionu i jego mieszkańców - jest także swoistym miejscem ogłoszeniowym, gdzie można zostawić informację o prowadzonych przez siebie poszukiwaniach lub badaniach genealogicznych. Chciałbym dodać, że osobiście administrujemy naszą stroną, a także prowadzimy korespondencję z zainteresowanymi Internautami - żadnego listu nie pozostawiamy bez odpowiedzi. Projekt „Podbrodzie i okolice - Wirtualna Wileńszczyzna” nie jest związany z żadną opcją polityczną, jest skierowany do szerokiego kręgu odbiorców tak na Litwie, jak i poza jej granicami. Obszar naszych zainteresowań, choć dotyczy głównie dawnego powiatu święciańskiego (obecnie rejony święciański i ignaliński na Litwie oraz rejon ostrowiecki na Białorusi), jest bardzo rozległy:

I. Fotografie współczesne
1. Zabytki w krajobrazie o różnych porach roku: kościoły katolickie, cerkwie prawosławne i staroobrzędowców, pałace, dwory lub ich pozostałości (aleje parkowe, budynki gospodarcze), zabytkowe kamienice, stare wiejskie i miejskie cmentarze (katolickie, prawosławne, tatarskie, staroobrzędowców), zabytkowe nagrobki i kaplice grobowe, kapliczki i krzyże przydrożne, mogiły powstańcze (uczestników powstania 1863 roku, żołnierzy Armii Krajowej 1943-1944), zabytki przemysłowe i techniki (stare fabryki, browary, gorzelnie, młyny, kanały, tamy), pozostałości po Wojsku Polskim (budynki koszarowe, nagrobki żołnierzy, cmentarzyki żołnierzy z lat 1919-1920), zabytki budownictwa ludowego (drewniana zabudowa wsi: drewniane domy, budynki gospodarcze), grodziska, zabytki żydowskiej kultury materialnej i miejsca związane z martyrologią: kirkuty (żydowskie cmentarze), synagogi (lub miejsca po nich), domy modlitwy, mykwy, szkoły, miejsca straceń.
2. Zabytki i pomniki przyrody.
3. Fotoreportaże dotyczące niszczejących zabytków, ukazujące stan faktyczny obiektów, remonty zabytków.

II. Materiały archiwalne
1. Fotografie i dokumenty sprzed 1914 roku: formacje armii rosyjskiej stacjonujące na terenie dawnego powiatu święciańskiego, fotografie dotyczące życia miejscowego ziemiaństwa.
2. Fotografie i pocztówki niemieckie z I wojny światowej, z okresu stacjonowania armii niemieckiej na tych terenach (lata 1915-1918).
3. Fotografie, pocztówki i dokumenty z lat 1919-1939: formacje Wojska Polskiego, stacjonujące w Podbrodziu (23 Pułk Ułanów Grodzieńskich, 3 Dywizjon Artylerii Konnej) i okolicach (20 Batalion Korpusu Ochrony Pogranicza w Nowych Święcianach), codzienność i dzień świąteczny miejscowych Polaków: mieszkańcy przy pracy, na targu, święta kościelne, uroczystości państwowe, rodzinne, polska administracja państwowa i szkolnictwo, fotografie zabytków, ulic, miejsc, fotografie rodzinne, z wojska itp., dokumenty kościelne (metryki, księgi parafialne, wizytacje kościołów i parafii), informacje i zdjęcia dotyczące znanych i zasłużonych (lub zapomnianych, a zasłużonych jak burmistrz Podbrodzia z okresu międzywojnia Kajetan Rożnowski) mieszkańców powiatu święciańskiego.
4. Fotografie i dokumenty z okresu II wojny światowej (wrzesień 1939 – grudzień 1944): życie codzienne w czasie okupacji, działalność Armii Krajowej i partyzantka sowiecka na tych terenach.
5. Fotografie i dokumenty z lat 1945-1990: repatriacja, zesłania, szkolnictwo, praca w kołchozach i sowchozach, uroczystości państwowe i kołchozowe, imprezy rodzinne.

III. Mapy
1. Mapy wojskowe polskie sprzed 1939 roku, rosyjskie sprzed 1914 roku i radzieckie po 1945 roku, niemieckie z lat 1915-1921, plany majątków ziemskich, gmin, miast i in.

ZAPROSZENIE

Obecnie projekt „Podbrodzie i okolice - Wirtualna Wileńszczyzna” ma skrystalizowany profil działania, obszar zainteresowań oraz wciąż powiększające się grono miłośników i współpracowników. Strona internetowa www.podbrodzie.info.pl odgrywa rolę zarówno wirtualnego muzeum, jak też dokumentuje współczesne oblicze okolic Podbrodzia i Święcian na Wileńszczyźnie; jest to zarazem miejsce spotkań międzypokoleniowych, swoiste zwierciadło, w którym byli i obecni mieszkańcy tych okolic mogą obserwować zmienny obraz regionu i zamieszkującej go społeczności. Proces tworzenia i rozwoju naszej witryny internetowej jest jednak procesem ciągłym - jest jeszcze bardzo wiele do zrobienia, udokumentowania, opisania, odkrycia, toteż serdecznie zapraszam do współtworzenia naszego projektu - każda fotografia, każdy ułamek informacji mogą wnieść bardzo wiele, stanowiąc element uzupełniający lub „kamień milowy” w naszej pracy. Spotkajmy się na portalu www.podbrodzie.info.pl, niech wirtualna podróż do malowniczego zakątka Wileńszczyzny przerodzi się w rzeczywiste i twórcze wspólne poznawanie piękna tej ziemi i jej mieszkańców.