Triduum Paschalne - Wielki Piątek

W kościołach odprawiana jest liturgia męki Pańskiej (składająca się z trzech części: liturgii słowa, adoracji krzyża i obrzędów komunii), a na ulicach wielu miast sprawowana jest publicznie droga krzyżowa. Jest to dzień postu ścisłego.

Pierwsze liturgiczne obchody Wielkiego Piątku odnotować można w starożytnej Jerozolimie. Wierni gromadzili się przed wschodem słońca przed kolumną biczowania, a później przy grobie, by adorować drzewo krzyża. Typ liturgii, obejmujący lekturę Pisma Świętego, adorację krzyża i komunię świętą, upowszechnił się w całej Europie w średniowieczu. W późniejszych wiekach upowszechniło się też przenoszenie Najświętszego Sakramentu do grobu Pańskiego. W XIX wieku na terenach dawnej Rzeczypospolitej (bardzo silnie również na Litwie) groby Pańskie w kościołach zaczęły nabierać także patriotycznego wymiaru.

Po południu we wszystkich świątyniach katolickich odprawiana jest niepowtarzalna wielkopiątkowa liturgia męki Pańskiej. Celebrans i asysta wchodzą w ciszy. Przed ołtarzem przez chwilę leżą krzyżem, wszyscy obecni w kościele klękają. Wobec zbawczej śmierci Jezusa wszelkie słowa są nieodpowiednie... 

Chwilę później, po krótkiej modlitwie, rozpoczyna się liturgia słowa. Pierwsze czytanie to tekst z Księgi proroka Izajasza. Kilka wieków przed wydarzeniami, o których dziś wspominamy, prorok Izajasz mówił, wskazując, że Mesjasz będzie cierpiał za nasze grzechy. W drugim czytaniu, z Listu do Hebrajczyków, jego autor przypomina nam, że naszemu Arcykapłanowi znany jest nasz ludzki los, bo sam został okrutnie doświadczony. I przez to jego posłuszeństwo dokonało się nasze zbawienie. Dzisiejsza Ewangelia natomiast (czytana lub śpiewana, często z podziałem na role) to opowieść o męce Pana Jezusa według św. Jana - ma przypominać tamte wydarzenia...
Po modlitwie wstawienniczej Kościół poleca Bogu siebie i cały świat, wyrażając w ten sposób pragnienie samego Chrystusa, aby wszyscy zostali zbawieni. Szczególnie przejmujące są modlitwy o jedność chrześcijan, za Żydów i za ludzi niewierzących, a także za rządzących państwami.

Centralnym wydarzeniem liturgii wielkopiątkowej jest adoracja krzyża. Od dwóch tygodni zasłonięty suknem krzyż w Wielki Piątek wnosi się przed ołtarz. Celebrans stopniowo odsłania ramiona krzyża i śpiewa trzykrotnie: "Oto drzewo Krzyża, na którym zawisło zbawienie świata", na co wierni odpowiadają: "Pójdźmy z pokłonem". Nastaje czas, aby ucałować krzyż Jezusa. Robią to - w zależności od parafii - albo wszyscy wierni, albo tylko niektórzy. Śpiewa się przy tym zazwyczaj jedną z najbardziej przejmujących pieśni, "Ludu mój, ludu". Ukazuje ona, co Bóg zrobił dla Izraelitów, gdy wychodzili z ziemi egipskiej, a czym oni odpłacili Jego Jednorodzonemu Synowi.

Po liturgii krzyż zostaje w widocznym i dostępnym miejscu, tak by każdy wierny mógł go adorować. Jest on - aż do wigilii paschalnej - najważniejszym punktem w kościele. Przyklęka się przed nim tak, jak normalnie przyklęka się przed Najświętszym Sakramentem. W adoracji krzyża podkreśla się zwycięski charakter odkupienia oraz myśl o zmartwychwstaniu.

Po adoracji krzyża z ciemnicy przynosi się Najświętszy Sakrament i wiernym udziela się komunii świętej. Nie ma przeistoczenia. Rozdaje się te hostie, które były konsekrowane poprzedniego dnia. Przyjmujemy ciało Tego, który wczoraj mówił nam, abyśmy tak czynili na Jego pamiątkę. Karmimy się pokarmem, który daje nam życie wieczne.

Ostatnią częścią liturgii Wielkiego Piątku jest procesja do grobu Pańskiego. Na ołtarzu przy grobie lub na specjalnym tronie wystawia się Najświętszy Sakrament w monstrancji okrytej białym przejrzystym welonem - symbolem całunu, w który owinięto ciało zmarłego Chrystusa. Cały wystrój tej kaplicy ma kierować uwagę na ciało Pańskie. W wielu kościołach przez całą noc trwa adoracja. Liturgia podkreśla bardziej chwałę odkupienia przez krzyż niż poniżenia przez mękę. Nastaje czas na ucałowanie krzyża, bo "na drzewie rajskim śmierć wzięła początek, na drzewie krzyża powstało nowe życie, a szatan, który na drzewie zwyciężył, na drzewie również został pokonany przez Jezusa Chrystusa, naszego Pana". W tym celu w kościołach buduje się groby Pańskie i je odwiedza.

W Wielki Piątek odprawiane są także nabożeństwa drogi krzyżowej. W wielu kościołach nabożeństwo drogi krzyżowej rozpoczyna się o godzinie 15, gdyż właśnie około tej godziny - wedle przekazu Ewangelii - Jezus umarł na krzyżu.

Wielki Piątek to jeden z dwóch dni w kalendarzu liturgicznym, kiedy wiernych obowiązuje post ścisły. To szczególny rodzaj pokuty i zadośćuczynienia. Oprócz Wielkiego Piątku post ścisły obowiązuje w środę popielcową. Ma charakter jakościowy i ilościowy. Pierwszy oznacza, że wierni mają się tego dnia powstrzymać od spożywania pokarmów mięsnych. Drugi - iIlościowy charakter wielkopiątkowego postu - polega na ograniczeniu się do spożycia jednego posiłku do syta i dwóch niepełnych. Post ścisły obowiązuje wszystkich pełnoletnich do rozpoczęcia 60. roku życia.

Niegdyś w Wielki Piątek odbywały się procesje pokutników, zwanych biczownikami, kapnikami lub karnikami. Odwiedzali oni kościoły i modlili się, leżąc krzyżem. Na znak swojego przewodnika odsłaniali plecy i zaczynali się biczować aż do krwi. W Polsce biczownikami byli mężczyźni różnych stanów, nawet królowie, np. Władysław IV i Jan Kazimierz. Zwyczaj ten przyjął się pod wpływem pochodów pokutnych zapoczątkowanych we Włoszech w XIII wieku. Praktyki te jednak doczekały się krytyki, więc zaprzestano ich w wieku XVIII.

Na wsi dzień dzień Wielkiego Piątku przejmował ludzi większym smutkiem niż w mieście. Gospodynie czyniły ostatnie przygotowania. Do obejść ciągle przychodzili biedni, a odmowa jałmużny w Wielki Piątek traktowana była jako grzech. W tym dniu starsi nic nie jedli, a dzieci dostawały po pajdzie chleba. W Wielki Piątek nie wolno było pracować w polu, ale za to w gospodarstwie było do wykonania wiele czynności. Kobiety siały w ogródkach warzywa i kwiaty. Aby drzewa dobrze rodziły, gospodarze obwiązywali pnie słomą, trzęśli nimi albo smagali zielonymi gałązkami. W Wielki Piątek kończono przygotowania do świąt i kontynuowano malowanie pisanek.

Wykaz nabożeństw w wybranych kościołach Wileńszczyzny podczas Triduum Paschalnego - patrz tu.

Na podstawie: IAR, wiara,pl, inf.wł.
Zdjęcia: Jan Wierbiel
Montaż: Artur Kalczewski